دفع فاضلاب حاصل از شستشو

فاضلاب ناشی از شستشو ، بخشی از فاضلاب خانگی است که مواد مدفوعی و یا فاضلاب مستراح در آن وجود ندارد. فاضلاب ناشی از شستشو ، حاوی تعدادی عوامل بیماری زا است که تماس مستقیم یا غیرمستقیم آن با انسان ممکن است ایجاد بیماری نماید. این فاضلاب را باید به وسیلۀ چاهک های جذبی و یا اینکه توسط شبکۀ جمع آوری فاضلاب دفع نمود. در روستاها یا مناطقی که آب زیرزمینی بالا است و یا منطقه سنگلاخی و صخره ای است ، توسط کانالهایی با شیب مناسب، فاضلاب منازل را جمع آوری و به داخل سپتیک تانک هدایت می کنند. برای انجام این کار جلب مشارکت و همکاری مردم ضرورت دارد.

دفع صحیح مدفوع و فاضلاب

دفع فاضلاب در ایران قدیم اکثراً به صورت ابتدایی و نامطلوب صورت می گرفته است. برحسب شرایط محلی، فاضلاب خانگی در چاه ها یا محفظه های روباز مجاور توالت ها جمع آوری و پس از تخلیه آن را مستقیماً در مزارع کشاورزی به عنوان کود مورد استفاده قرار می دادند این نحوۀ دفع و نیز مجاورت چاههای دفع فاضلاب با چاههای آب آشامیدنی عامل اصلی اشاعۀ بیماریهای عفونی و انگلی و اپیدمی های وسیع بوده است.

در حال حاضر تنها تغییر و تحولی که در این زمینه به عمل آمده استفاده از گندگاه ( مخزن گنداب یا سپتیک تانک ) است. تجزیه میکروبها در مخازن مزبور تا اندازه ای در کاهش آلودگی مؤثر است، لکن استفاده مستقیم از پس آب مخزن گنداب در مزارع کشاورزی که در پاره ای از نقاط مرسوم است، مجاز نیست.

در این فصل می خواهیم با نحوه صحیح دفع مدفوع و فاضلاب و نیز مشخصات یک مستراح بهداشتی در روستا آشنا شویم.

اثرات دفع نا صحیح مدفوع

در هر جامعه ای دفع نا صحیح مدفوع از مهمترین علل شیوع بیماریها محسوب می شود؛ چرا که موجب آلودگی خاک ، منابع آب ، هوا و مواد غذایی شده و محیط مناسبی برای تخم گذاری ، پرورش ، تغذیه و انتقال آلودگی توسط حشرات به خصوص مگس فراهم می کند.

شیوع بیماریهای روده ای مثل انواع اسهال ها ، حصبه ، وبا و آلودگی هایی مانند انگل های روده ای ناشی از دفع ناصحیح مدفوع و آلوده شدن آب های آشامیدنی است.

انتقال این آلودگی ها نیز می تواند توسط حشراتی مانند مگس و سوسک انجام گیرد.

در مدفوع شخص بیمار یا به ظاهر سالم ، میکروبها و تخم انگل هایی وجود دارند که همراه با مدفوع در محیط پراکنده می شوند و در نتیجه آب آشامیدنی و مواد غذایی را آلوده نموده و مردم با خوردن آنها بیمار می شوند.

مخاطرات بهداشتی ناشی از دفع ناصحیح مدفوع را می توان به صورت زیر خلاصه نمود :

·         شیوع بیماریهای عفونی و انگلی در جامعه

·         مرگ و میر ناشی از بیماریهای عفونی و انگلی در جامعه

·         کاهش نیروی کار و میزان تولید

·         زشت و نازیبا شدن محیط زندگی

مستراح بهداشتی

یکی از راههای مبارزه با بیماریهای انگلی و روده ای ، دفع صحیح مدفوع از طریق ساختن و استفاده از مستراح های بهداشتی است.

مستراح هایی که در مناطق روستایی مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از :

الف ) مستراح معمولی

ب ) مستراح گوده ای و کانالی

ج ) مستراح آبگیر

د ) مستراح آبی

ه ) مستراح کودی

و ) مستراح معمولی اصلاح شده تهویه ای

برخی از انواع این مستراح ها که بیشتر معمول است توضیح داده می شود :

الف ) مستراح معمولی بهداشتی :

نوعی از مستراح است که ضمن دارا بودن شرایط نسبتاً بهداشتی ، قابل احداث در روستاها بوده

و ساختن آن نیاز به هزینه زیادی ندارد. مستراح معمولی بهداشتی باید شرایط زیر را داشته باشد :

۱-    چاه

عمق چاه مستراح برای یک خانوار ۵ نفری بین ۲ تا ۵ متر باید باشد

منظور ازچاه محفظه ای است که مدفوع انسانی در آن ذخیره شود ؛ به نحوی که باکتریها و انگلها و

 عوامل زیان بخش محیط خارج و همچنین حشرات و سایر حیوانات به آن دسترسی پیدا نکنند.

چاه مستراح در منازل معمولاً به شکل استوانه ای حفر می شود. قطر دهانه چاه حدود ۹۰ سانتیمتر

در نظر گرفته می شود. چاه مستراح ممکن است با دهانه مربع و یا مستطیل به ابعاد ۱۲۰ تا ۹۰ سانتیمتر نیز حفر شود.

·         عمق چاه

عمق چاه مستراح برای یک خانوار متوسط ( ۵ نفره ) باید بین ۲ تا ۵ متر باشد.  در زمینهای سخت و غیرقابل نفوذ به علت جذب نشدن آب عمق چاه را می توان به ۸ تا ۱۰ متر افزایش داد. در زمینهایی که سطح آب زیرزمینی بالاست می توان از توات هایی با مخزن آبی استفاده نمود.

·         محل چاه

چاه مستراح باید پایین دست چاه آب آشامیدنی حفر شود.

با توجه به جنس، شیب زمین و نیز سطح آب زیرزمینی، مستراح و چاه آب آشامیدنی باید حدود ۷ تا ۱۵ متر و گاهی تا ۳۰ متر از یکدیگر فاصله داشته باشند. هر چه جنس زمین سست تر و قابل نفوذتر باشد این فاصله باید زیادتر انتخاب شود و برعکس در زمین های سفت و محکم فاصله کمتری را می توان انتخاب نمود.

·         کف چاه

       کف چاه مستراح در زمینهای یکنواخت غیرآهکی بایستی حداقل ۵/۱ تا ۳ متر بالاتر از سطح آب زیرزمینی قرار گرفته باشد. دیوار قسمت بالایی چاه باید طوقه چینی شده و قطر آن کمتر از قسمت های دیگر باشد و با مصالح بادوام پوشش داده شود.

·         نقل و انتقال

نقل و انتقال روی مدفوع تازه هرگز نبایستی انجام گیرد. بنابراین حفر دو حلقه چاه برای استفادۀ متناوب از آنها ضروری است تا در صورت پر شدن یک حلقه چاه، درب آن به مدت یک سال مسدود شده و از چاه دوم استفاده شود. محتویات چاه اول پس از یک سال تخلیه گردد، و یا برای این منظور مستراح با محل دفع دو انبار که به مستراح کودی معروف است احداث نمایند

۲-    نشیمنگاه مستراح

سطح نشیمن یا سنگ مستراح و اطراف آن باید از مصالح با دوام و غیرقابل نفوذ و قابل شستشو مانند بتون ، کاشی ، سفال ، سنگ چینی ، سرامیک ساخته شود. سنگ نشیمن باید بدون ترک و شکستگی و به رنگ روشن باشد. البته در صورتی که مشکل افزایش هزینه مطرح نباشد استفاده از سنگ چینی بادوام بهتر و شستشوی آن آسان تر است.

۳-    اتاقک مستراح

اتاقک مستراح باید دارای مشخصات زیر باشد :

§         کف اتاقک مستراح و دیوارهای داخلی آن ، باید حداقل تا یک متر قابل شستشو باشد. در مستراح هایی که دارای دستشویی هستند قابل شستشو بودن دیوار تا ارتفاع ۵/۱ متر ضرورت دارد.

§         پنجره ای به ابعاد حدود ۵۰ × ۴۰ سانتیمتر ( ۲۰ درصد سطح کف اتاقک ) به منظور تهویه و تأمین نور نصب شود. این پنجره باید در محل مناسبی به ارتفاع حداقل ۱۶۰ سانتیمتر از کف دیوار قرار گرفته و مجهز به توری باشد.

§         درب مستراح از هر نوعی که باشد ( پارچۀ ضخیم ، حصیری با پوشش پارچه ای ، جاجیم ، گلیم ، چوب و … ) برای جلوگیری از ورود مگس و حشرات ، باید بدون درز و شکا ف بوده و با نصب فنر خودبخود قابل بسته شدن باشد.

§         سقف اتاقک باید شیب دار باشد و آبریز پشت بام در جهت مخالف درب ورودی مستراح قرار داده شود.

§         کف اتاقک مستراح ضمن قابل شستشو بودن بایستی به طرف نشیمن شیب کافی داشته باشد و از سطح اطراف مستراح ۱۵ سانتیمتر ( یک پله ) بالاتر قرار گیرد.

§         ابعاد داخلی اتاقک عموماً یک متر در یک متر و حداکثر ۲۰/۱ × ۲۰/۱ متر کافی خواهد بود ؛ اما در صورت استفاده از دستشویی در داخل اتاقک ، ابعاد آن حدود ۵۰/۱ × ۲۰/۱ در نظر گرفته می شود. دیوارهای خارجی مستراح باید صاف ، بدون درز و شکاف و خوش نما باشد و حدود ۱۵ سانتیمتر با عرض ۱ متر از زمینهای اطراف بلندتر و با مصالح قابل شستشو پوشانیده شود و به طرف خارج شیب داشته باشد تا در مواقع بارندگی شدید آب داخل مستراح نشود.

حداقل ارتفاع داخلی مستراح ۲ متر و ارتفاع درب ورودی کمتر از ۸/۱ متر نباشد

§         فضای خالی اطراف اتاقک نباید به عنوان انباری ، مرغدانی و یا محل نگهداری اشیاء زائد مورد استفاده قرار گیرد.

§         نصب هواکش برای جلوگیری از انتسار بو و نیز نظافت دایمی داخل اتاقک و سنگ مستراح ضروری است.

باید توصیه کرد حتی الامکان در احداث و یا بهسازی مستراح ها از مصالح محلی متداول و مناسب استفاده شود.

۴-آب سالم

حتی الامکان داخل اتاقک مستراح دارای شیر آب سالم متصل به آب مصرفی منزل باشد و ترجیحاً بیرون یا داخل اتاقک مجهز به دستشویی گردد.در صورت نبودن شبکه لوله کشی آب استفاده از یک بشکۀشیردار داخل اتاقک مستراح ضرورت دارد.

۵-    شترگلو و (سیفون )

هنگام احداث مستراح بهداشتی لازم است از یک قطعه شترگلو به صورت لوله ای U شکل که از آب پر می شود و در زیر کاسۀ نشیمن قرار می گیرد، استفاده شود.

سیفون به وسیلۀ فشار آب سنگ توالت و ضمائم آن را شستشو داده و مواد زائد را به چاه فاضلاب هدایت می کند

حداقل شرایط قابل قبول یک مستراح معمولی در منازل روستایی

۱-     مستراح باید دارای دیوار، سقف و درب باشد.

۲-     مستراح باید داری کف قابل شستشو ( دارای شیب مناسب به طرف سره ) باشد.

۳-     دیوارهای داخلی مستراح از کف تا ارتفاع ۱۵ سانتیمتر قابل شستشو باشد.

۴-     جریان طبیعی هوا در اتاقک مستراح برقرار باشد. ( پنجره یا منفذ خروجی هوا داشته باشد )

۵-     مدفوع از طریق سره در چاه جاذب، سپتیک تانک ، مخزن آبی ، و یا لوله جمع آوری فاضلاب روستا تخلیه گردد ( باعث آلودگی محیط نشود و متعفن و بدنما نباشد )

۶-     در داخل مستراح و یا مجاورت آن آب جهت شستشو به مقدار لازم در دسترس باشد.

ب – مستراح گوده ای یا کانالی ( صحرایی )

احداث این مستراح برای افرادی که در حال حرکت هستند و یا برای مدت زمان طولانی در یک نقطه نمی توانند مسکن نمایند ( عشایر ) و همچنین در مواقع بروز حوادث و بلایا توصیه می شود. برای این کار زمین را به عمق ۱ تا ۲ متر به صورت شیار حفر می کنند. خاک  حاصله را به اطراف می ریزند و برای حفاظ اطراف آن از چادر، گونی ، چوب حصیرو… استفاده می نمایند.

پس از هر بار دفع مدفوع توسط بیل روی آن خاک می ریزند تا از دسترس حشرات دور نگهداشته شود. هنگام ترک محل، شیار را با خاک کاملاً می پوشانند.

ج – مستراح متصل به سپتیک تانک یا مخزن ( مستراح آبگیر )

سپتیک تانک یک مخزن ته نشینی غیرقابل نفوذ است که فاضلاب از طریق یک لوله کوتاه به داخل آن ریخته می شود. سپتیک تانک یک روش دفع فاضلاب نیست بلکه فقط به جداسازی و تجزیه مواد جامد از فاضلاب کمک می کند. پسآب سپتیک تانک معمولاً به کمک چاه جاذب در زمین دفع می شود و لجن باقیمانده در مخزن هر چند وقت یکبار تخلیه می گردد.

سپتیک تانک ساده ترین نوع تصفیه خانه تک واحدی است که تصفیۀ فیزیکی و بیولوژیکی به کمک باکتری های بی هوازی به طور همزمان در آن انجام می گیرد و برای اجتماعاتی که ظرفیت تولید فاضلاب آنها حداکثر تا ۴۰۰ متر مکعب در شبانه روز باشد، مورد استفاده قرار می گیرد.

سپتیک تانک متشکل از یک انباره سرپوشیده ای است، که معمولاً با بتون ساخته و در زیر خاک مدفون می باشد. فاضلاب پس از ورود به انباره به علت کاهش سرعت جریان ، قسمتی از مواد معلق خود را به صورت ته نشینی از دست می دهد، و از سوی دیگر انباره خارج می شود.

مواد ته نشین شده به صورت لجن در کف انباره به کمک باکتری های بی هوازی هضم شده و ایجاد گاز می نمایند. مهمترین نتیجۀ فعل و انفعالات مزبور، کاهش قابل ملاحظۀ حدود ۸۰% حجم لجن است که تخلیۀ آن در فاصلۀ زمانی ۲ تا۴ سال یکبار انجام می شود.

د- مستراح آبی

مستراح آبی از یک مخزن آب، یک نشیمن و یک لوله آویز که از انتهای سوراخ نشیمن در آب مخزن فرو رفته تشکیل شده است. مدفوع از درون لولۀ مزبور به داخل آب هدایت می شود. لجن حاصله که در اثر فعل و انفعالات میکروب ها به یک چهارم حجم اولیه تقلیل یافته است در ته مخزن انباشته می شود و بایستی هر چند وقت یک بار تخلیه گردد. ضمناً از این گونه مستراح ها بیشتر در نقاطی که سطح آب زیرزمینی بالا است یا در مناطقی که طبقات زمین سنگی است می توان استفاده نمود. مستراح آبی معمولاً از قسمتهای مختلف به شرح زیر تشکیل شده است :

                                                                                                                                الف – مخزن : نقش مخزن در مستراح آبی این است  که مدفوع را از دسترس مگس دور نگهدارد و فعل و انفعالات آن را به صورت بی ضرر در آورد. شکل مخزن بسته به مصالح ساختمانی موجود می تواند مکعب و یا مکعب مستطیل باشد. گنجایش مخزن بستگی به تعداد نفرات استفاده کننده و فواصل تخلیه دارد.

گنجایش مخزن یک مستراح آبی برای یک خانوار متوسط و با   فواصل تخلیه شش سال و یا بیشتر، نباید کمتر از یک متر مکعب باشد. معمولاً ارتفاع آب در مخزن بایستی به ۱ تا ۵/۱ متر برسد.

ب – دفع پسآب مستراح های آبی به طرق زیر انجام می گیرد :

چاه جاذب – برای دفع پس آب حاصله از این گونه مستراح ها در صورت امکان می توان از چاههای جاذب استفاده نمود. برای این کار باید لوله ای را که معمولاً به فاصله ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتر از سقف مخزن قرار دارد به چاه جاذبی که در نزدیکی مستراح حفر می گردد وصل نمود.

کنترل حشرات در مستراح

اغلب حشرات بر روی مدفوع تخم گذاری می کنند. لذا ساخت غیراصولی مستراح باعث تکثیر و ازدیاد حشرات ناقل عوامل بیماری زای مدفوعی می گردد.ریختن حشره کشها به درون چاه مستراح به منظور کشتن حشرات توصیه نمی شود، زیرا حشره کشها در مدت کوتاهی آنها را از بین می برند ولی به تدریج حشرات نسبت به این حشره کشها مقاوم شده و نسلهای جدید مقاومی به وجود می آورند.

یک راه حل جدید کنترل مگس در مستراح ها و چاهها ، استفاده از یک نوع مستراح معمولی بهداشتی تهویه دار است که به نام « مستراح زیمبابوه » معروف است. در این مستراح ها سنگ مستقیماً روی چاه قرار می گیرد. در گوشه ای از چاه ، لوله ای به قطر ۱۰ سانتیمتر تا یک متری بالای سقف نصب شده و روی آن توری قرار می دهند. این لوله ضمن تهویۀ چاه ، مگسها را به طرف نور، به سمت پشت بام هدایت و محبوس می کند.

چنانچه شرایط قابل قبول برای ساخت یک مستراح معمولی در نظر گرفته شود ، کنترل حشرات در مستراح مشکلی ایجاد نمی کند.

نگهداری و نظافت مستراح بهداشتی

پس از ساخت مستراح بهداشتی باید نحوۀ نگهداری و نظافت آن نیز به خانوارها آموزش داده شود. توجه به این مسئلۀ مهم ضمن اینکه باعث افزایش دوام ساختمان مستراح خواهد شد، از اشاعۀ بیماری و جلب حشرات نیز جلوگیری می کند.

در واقع اهمیت نگهداری یک مستراح بهداشتی کمتر ازساخت آن نیست ، چه بسا در بعضی مناطق روستایی با صرف هزینه هایی مستراح بهداشتی ساخته می شود اما در نگهداری و نظافت آن کوشش نمی شود. بنابراین پس از مدت کوتاهی سنگ و دیوارها و نمای آن فرسوده شده و بوی ناشی از عدم نظافت آن افراد را با مشکل مواجه می سازد.

لذا آموزش نحوۀ نگهداری و اهمیت نظافت و نیز گندزدایی مستراح به خانواده ها و انتقال آموزش از طریق آنان به کودکان بسیار ضروری است.

به طور خلاصه شرایط یک مستراح بهداشتی عبارتند از :

·          فاضلاب  مستراح باید یا مخزن دفع داشته باشد و یا به شبکۀ جمع آوری عمومی فاضلاب متصل باشد.

·         دارای دیوار ، سقف ،کف و در باشد. ( دیوار حداقل تا ارتفاع ۱۵ سانتیمتر قابل شستشو باشد )

·         اتاقک مستراح دارای نور و جریان هوا بوده ، و نباید متعفن و بدنما باشد.

·         سره سالم ، بدون شکستگی و قابل شستشو باشد.

·         کف توالت به سمت سره دارای شیب و قابل شستشو باشد.

برای شستشو به آب دسترسی داشته باشد. ( شیر آب ، منبع آب با استفاده از آفتابه یا شلنگ )

منبع: وبسایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران